W naszej pracy zawodowej, szczególnie przy zabezpieczeniu ratowniczym planów filmowych czy prac wysokiego ryzyka, zbyt często spotykamy się z lekceważeniem zranień i wystawianiem przeciętych powłok skóry na kontakt z brudem w formie stałej oraz płynnej.

Celem poniższego wpisu jest edukowanie i konfrontowanie czytelników z powszechnym, często bagatelizowanym zagrożeniem oraz zachęcenie do szczepień i profilaktyki, tak aby każdy Polak był mądry przed szkodą.

Tężec to groźna choroba zakaźna wywoływana przez bakterię Clostridium tetani, której przetrwalniki występują powszechnie w glebie, kurzu oraz odchodach zwierząt. Zakażenie następuje poprzez wniknięcie owych przetrwalników do organizmu przez uszkodzoną skórę – najczęściej przy głębokich, zabrudzonych ranach. W konsekwencji drobnoustrój produkuje neurotoksynę (tetanospazminę), która zakłóca działanie układu nerwowego i prowadzi do szeregu bardzo niebezpiecznych objawów.

Objawy tężca

Pierwsze symptomy choroby pojawiają się zazwyczaj po 3 do 21 dniach od zakażenia. Najczęściej obserwowane objawy to:

• sztywność i bolesne skurcze mięśni, początkowo w okolicy szczęki (tzw. szczękościsk), karku, potem uogólnione – zwłaszcza tułowia i kończyn,
• zaburzenia połykania,
• nadmierna potliwość i gorączka,
• nadwrażliwość na bodźce – światło, dźwięk czy dotyk mogą prowokować gwałtowne skurcze,
• w zaawansowanych przypadkach również trudności w oddychaniu, prowadzące nawet do zatrzymania oddechu.

Powikłania i zagrożenia

Zlekceważenie objawów tężca lub nieudzielenie odpowiedniej pomocy w momencie zranienia może prowadzić do dramatycznych, odroczonych w czasie skutków:

• zaburzeń autonomicznego układu nerwowego, w tym wahań ciśnienia i zaburzeń rytmu serca,
• utraty przytomności i niewydolności oddechowej, a w jej następstwie – działań ratowniczych wymagających intensywnej terapii,
• zgonu – mimo leczenia, śmiertelność tężca wciąż jest wysoka i wynosi od 10% do 50%, w zależności od stanu pacjenta i jego wieku.

Epidemiologia tężca w Europie i w Polsce

Według zamieszczonych w raporcie ECDC danych za 2022 rok, w 26 krajach Unii Europejskiej odnotowano łącznie 56 przypadków tężca, co odpowiada zapadalności na poziomie 0,02 na 100 000 mieszkańców. Spośród tych przypadków 16 zostało potwierdzonych laboratoryjnie, a 34 zakwalifikowano jako prawdopodobne. Aż 40% wszystkich zgłoszeń pochodziło z Włoch. W tym samym okresie w Polsce rozpoznano 5 przypadków tężca, co przekłada się na zapadalność 0,01 na 100 000 mieszkańców.

Bazując dalej na raporcie ECDC, ciekawym aspektem epidemiologicznym jest rozkład zachorowań ze względu na płeć – ogółem częściej diagnozowano tężec u kobiet, jednak w młodszych grupach wiekowych (6-49 lat) przeważały zakażenia u mężczyzn.

Postępowanie w ramach pierwszej pomocy

Każde skaleczenie lub rana, zwłaszcza zabrudzone ziemią lub ciałem obcym, powinny być traktowane z najwyższą ostrożnością. Jeśli do urazu dochodzi w ramach świadczenia pracy, warto ww. sytuacje zgłosić osobie wyznaczonej przez pracodawcę do udzielania pierwszej pomocy, ratownikowi zabezpieczającemu takie działania lub zakładowi pracy. Do kluczowych działań należeć będą:

• oczyszczenie rany – usunięcie drobnych ciał obcych (drzazgi, opiłki, ziemia i inne drobne zabrudzenia) i przemycie rany czystą wodą lub solą fizjologiczną. Uwaga! Pamiętajcie, że w ramach pierwszej pomocy nie usuwamy „dużych” ciał obcych z ran (wyjątek stanowi klatka piersiowa i sytuacja, w której uniemożliwiają one prowadzenie skutecznego masażu serca);
• dezynfekcja – zastosowanie środka antyseptycznego/przeciwdrobnoustrojowego (np. Octeniseptu);
• ochrona mechaniczna – założenie opatrunku (w miarę możliwości opatrunku jałowego);
• ocena statusu szczepień – jeśli istnieją wątpliwości co do terminu ostatniego szczepienia, a co za tym idzie, co do odporności pacjenta, konieczna jest konsultacja medyczna. Masz jakiekolwiek wątpliwości, jak dziś wygląda Twoja odporność? Niezwłocznie rozwiąż je ze swoim lekarzem POZ lub lekarzem medycyny pracy!

Znaczenie szczepień przeciw tężcowi

Szczepienia to najskuteczniejszy sposób zapobiegania zachorowaniu. Dzięki nim tak niski jest odsetek zachorowań w UE. W naszym kraju szczepienia przeciwko tężcowi są obowiązkowe i realizowane zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych.

U dzieci:

• szczepienia podstawowe: 4 dawki (w 2., 3.-4., 5.-6. i 16.-18. miesiącu życia),
• dawki przypominające: w 6., 14. i 19. roku życia.

U osób dorosłych:

• rekomendowana dawka przypominająca co 10 lat. Warto wiedzieć, że w grupie dorosłych najczęściej chorują osoby powyżej 60. roku życia, które nie otrzymały dawek przypominających.

Szczepienia przeciwtężcowe są również ważnym elementem procedur Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych oraz Centrów Urazowych. Osoby niezaszczepione lub bez dokumentacji są zazwyczaj dodatkowo szczepione. Szczepionkę podaje się jako zastrzyk domięśniowy, który wedle obowiązującego w Polsce prawa może wykonać lekarz, ratownik medyczny lub pielęgniarka/pielęgniarz.

Podsumowanie

Temat zachorowań na tężca co jakiś czas niczym bumerang powraca w przestrzeni publicznej – i bardzo dobrze, że tak się dzieje! Warto mieć w tyle głowy ryzyka związane z tą chorobą zakaźną i, co kluczowe, warto pamiętać o szczepieniach przypominających.

W mojej pracy zawodowej ranię się tylko czasem, pomimo tego, że naprawdę poważnie traktuję przepisy BHP i stosuję środki ochrony osobistej. Poza pracą drobne zranienia występują już dużo częściej.

Patrząc na zagadnienie szerzej i systemowo, ryzyko zakażenia może okazać się bardzo duże. W ubiegłym roku kilka dolnośląskich powiatów nawiedziła katastrofalna powódź. Tylko w związku z tym czynnikiem, lawinowo wzrosło zapotrzebowanie na szczepienia u osób dotkniętych katastrofą (będących w każdym wieku) oraz tzw. ratowników przygodnych, którzy włączali się do akcji ratunkowej w różnych jej fazach. Niewątpliwie cenna była w tej sytuacji już sama informacja o dacie ostatniego szczepienia przypominającego.

O aktualnych szczepieniach koniecznie powinny pomyśleć osoby podróżujące po świecie. Należy je wykonać minimum na 7 dni przed wyjazdem do strefy zagrożenia. W tym przypadku dowodem poddania się szczepieniu jest wpis do tzw. żółtej książeczki (International Certificate of Vaccination and Prophylaxis – Międzynarodowej Książeczki Szczepień), wydawanej w miejscu szczepienia.

Niezależenie od skali ryzyka, mechanizmu ekspozycji czy stanu zdrowia konkretnego człowieka, pamiętajcie, że profilaktyka tężca opiera się na dwóch silnych, a zarazem prostych filarach:

• prawidłowym postępowaniu z raną już na etapie pierwszej pomocy – jej oczyszczeniu, dezynfekcji i zabezpieczeniu przed ekspozycją na brud,
• wykonywaniu szczepień ochronnych, które skutecznie zapobiegają rozwojowi choroby.

Jeśli chodzi o Wasze zdrowie, nikt nie jest tu lepszym ekspertem, niż Wy sami. Jeżeli rozpoznajecie u siebie wyżej wymienione objawy, czujecie, że coś jest nie tak, a wcześniej się zraniliście – bezzwłocznie sięgajcie po profesjonalną pomoc medyczną!